Гандантэгчэнлин хийд

Их хүрээний зүүн хэсгийг Зүүн хүрээ, баруун хэсгийг Гандан буюу Гандантэгчэнлин гэж нэрлэдэг байжээ. Гандантэгчэнлин хийд /Төгс баясгалант их хүлгэн хийд/-ийн анхны сүмийг 1809 онд Далхын дэнж дээр Шар сүм нэртэйгээр байгуулсан.

 

Дараа нь энэ сүмийг Чойрын дацан болгож улмаар 1824 онд Ламрим дуган, 1838 онд Y Богд Жавзандамба хутагтад зориулж Гандантэгчэнлин буюу "Их хот мандлын сүм", Дашчойнхор, Ядгачойлин зэргийг байгуулжээ. Цаашид хийдийг улам өргөжүүлж 1839 онд Цогчин дуган, 1844 онд Бадамёго, 1848 онд Жүдийн сүм, 1909 онд Гунгаачойлин, 1913 онд VIII Богд Жавзандамба хутагтад зориулж Мэгжид Жанрайсигийн сүмийг туc туc байгуулжээ. Мөн 1841 онд V Богдын Шарилын сүм, 1869 онд VII Богдын шарилын сүмийг, 1925 онд VIII Богдын шарилын сүмийг тус тус барьсан. Хийдийн хойт талд 20 суврагатай байжээ.

Тус хийдээс зургаан сүм үлдсэн бөгөөд 1944 оноос эхлэн сүмийн хурал номын ажлыг сэргээсэн билээ.

Гандантэгчэнлин хийдэд олон ховор ном судар, түүх, соёлын үнэт дурсгалт зүйлс хадгалагдаж байгаагийн дотор Г.Занабазар ээжийнхээ хүсэлтээр хийсэн хүрэл цутгамал, Ойродын урчууд ХYI зуунд мөнгөөр цутгасан шарын шашныг үндэслэгч Амдо нутгийн Зонховын баримал /15 кг хүнд/, зурмал болон зээгт наамал бурхны хөрөг, Энэтхэг, Төвд зэрэг газраас авчирсан баримал бурхад, Балбын зандангаар хийсэн Локешварийн дүрс, XX зууны эхэн үед Польш, өвөр Монголд хийлгэсэн Аюуш бурхан, Буддын мэндэлсний 2500 жилийн ойгоор тохиолдуулан 1956 онд туc хийдийн лам Дамбадаржаа, Данзан нарын бүтээсэн Шагжамуны баримал, 1957 онд Энэтхэгийн Ерөнхий сайд Жавхарлал Неругийн бэлэглэсэн 2000 жилийн өмнө Энэтхэгийн урчууд бүтээсэн Буддийн баримал, Буддын шарилын хэсэг, Шри Ланкаас авчирсан суврага бүхий мөнгөн шүтээн зэрэг бий.

Гандантэгчэнлин хийд

Хийдийн Очирдарийн сүмийг 1840-1841 онд барьсан бөгөөд уг сүмд 1683 онд Занабазар алт, мөнгөөр бүтээсэн Очирдарийн баримал, 1000 жилийн өмнө Балбад хүрэн зандангаар бүтээсэн Локешвари бурхан, ертөнцийн дөрвөн зүгийн сахиус Махранз, туc хийдийн лам Самбалхүндэв 1858 онд монгол зургийн аргаар бүтээсэн эв зохицлыг бэлэгдсэн зураг хадгалагддаг.

Эндэх Зуугийн сүмийг 1869 онд VII Богд Жавзандамба хутагтын шарилыг оршуулахад зориулан барьсан. Уг сүмд XIX зуунд Долнуурт бүтээсэн Бурхан багшийн хоёр шавьтайгаа байгаа баримал, монголын уран сийлбэрч Ширчингийн модоор сийлсэн Лхамо охин тэнгэрийн сийлбэр зэрэг бий. Зуу, Очирдарийн сүм ур хийцээр адил бөгөөд алтадмал ганжиртай, паалантай вааран дээвэртэй, чулуу, тоосго, мод оролцуулан барьжээ. Эл хоёр сүмийн хоорондох хүзүүвчийг 1945-1946 онд барьж их хурлын тахил, балинг бэлтгэх байр болгожээ.

Дидан-лавиран сүм буюу Y Богд Чүлтэмжигмэддамбийжанцангийн номын сан байсан сүмд 1904 онд XIII Цапай лам сууж байжээ. 1926 онд барьсан сүмд Гандантэгчэнлин хийдийн номын сан байрладаг бөгөөд тэнд 108 боть Ганжуур, түүний тайлбар 225 боть Данжуур, тэрчлэн Богд Зонхов, Банчин Богд, Далай лам болон Төвдийн бусад зохиолчдын сүмбүм, Агваан-балдан, Агваанхайдав, Агваандандар, Сумбахамба, Ишбалжир зэрэг монголын 70 гаруй эрдэмтэн мэргэдийн сүмбүм байдаг. М?н монгол, ойрд, санскрит, деванагар, пали зэрэг үсгээр алт, мөнгө, есөн эрдэнээр бичсэн төвд, монгол судар олон бий.

Гандантэгчэнлин хийдэд 1958 онд Бурхны сургаалыг үндэслэсний ойд зориулан босгосон суврага, 80 хүн багтах зайтай, үндэсний хээ угалзаар чимсэн 108 уньтай, 11 ханатай гэр байдаг.
Түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг сэргээн засварлах газар 1981-1982 онд туе хийдийн үлдсэн сүм дуганы гадуур Гол Асар хаалга, хоёр жижиг асар хаалга бүхий хэрэм хашааг шинээр барьжээ. Түүнчлэн 1986-1987 онд Зуугийн сүм, 1987-1988 онд Очирдарийн сүмийг, 1995 онд Жанрайсиг сүмийг сэргээн засварлаж, 1992 онд Д?йнхор дацан, 1995 онд Дашчоймбол дацанг шинээр барьсан байна.

Гандантэгчэнлин хийдийн уран барилгууд нь монгол, монгол-хятад, хятад-төвд хэлбэр маягтай бөгөөд барилгын үндсэн хийц нь мод, чулуу, тоосго, хөх болон паалантай төрөл бүрийн вааран эдлэлээс бүрдэнэ. Хийдийн сүм дуган, асар хаалгыг буддын шашны ёс дэглэм, зан үйлтэй холбоотой зураг, баримал, чимэглэлийг өнгө хослуулан үндэсний хээ угалзаар баяжуулан уран сайхнаар бүтээсэн байна. Сүм дуганы барилгын үндсэн гоёл чимэглэл нь алтадсан ганжир, жанцан, чойж-хорол, бодь гөрөөс, дээврийн амьтад, хонх зэрэг юм.
Уламжлалт уран барилгын дурсгал Гандантэгчэнлин хийдийг 1994 онд улсын хамгаалалтад авчээ.