Аваргын балгас

Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутагт, Аварга Тосонгийн рашаан сувиллаас урагш, Аваргын голын хойд хөвөөнд, Рашаан дэрсний ухаа хэмээх толгодын дээр эртний нэгэн хотын үлдэгдэл бий. Судлан үзэхэд хотын барилгуудын гадуур нь хүрээлсэн ерөнхий хэрэм байхгүй, нийтдээ 4,5 ам км талбай эзэлнэ. Хотын үлдэгдэл нь нийтдээ дөрвөн хэсгээс бүрэлдэх бөгөөд эдгээр нь гар урлал, тариалангийн хороолол, шүтээний сүм, тусгай хана хэрмүүд болон орд харшийн барилга юм.

 
Рашаан дэрсний ухаа

Гар урлал тариалангийн хороолол нь суурин-гийн зүүн хэсэгт, барилга бүхий гурван гудамж, бусад эмх замбараагүй барилгын үлдэгдлүүдээс бүрдэнэ. Хөрс шороонд ихэд дарагдсан учир байшингуудын хэлбэр дүрсийг тогтоох аргагүй. Шүтээний сүм нь давхар хэрмээр хүрээлэгдсэн бөгөөд тусгайлж зассан довжоон дээр хотын төв хэсгийн хойхно байжээ. Тусгай хана хэрмүүд нь баруун хэсэгт, зүүнээс баруун тийш чиглэсэн нэп эгнээгээр байрласан. Энд 13 хэрэмт барилгын үлдэгдэл мэдэгдэнэ. Хэрэм болгоны дотор 3-4 барилгын ором бий. Ордны барилга нь бусад хэсгээсээ баруун урагш онцгойдуу байрлалтай, мөн өндөрлөж зассам шороон довжоон дээр байх ажээ. Хотын талбайд хэдэн газар малтаж үзэхэд янз бүрийн баялаг олдвор гарчээ.

Аваргын балгасын туйраас олдсон чулуун эдлэл

Гар урлал худалдааны хороололд хийсэн малтлагаар шавар ваар савны хагархай, анжисны хошуу, төмөр, яс, шавраар хийсэн жижиг эдлэлүд, бичигтэй хүрэл зоос, тариа будааны хальс, төмрийн баас, малый яс, тусгай хана хэрмүүдийн нэгээс гайгүй сайн хадгалагдсан төмөрлөг хайлуулах зуух, хайлуулсан ширэмний хэдэн хэсэг хайлш, төмрийн баас асар их хэмжээтэй, байшин дулаацуулах ханзны үлдэгдэл, шавар савны том хэсгүд, чулуугаар хийсэн янз бүрийн билүү, гуранзын зүйлс гарсан.

Шүтээний сүм болон ордны барилгын өмнөх хөрсийг цэвэрлэхэд тэдгээрийн суурь, тулгуур чулуудын байрлал зохион байгуулалт ил бопжээ. Сүмийн барилгын суурь нь 81 ам метр хэмжээтэй. Ордны барилгын 180 ам метр суурийн дээр баганын суурь 40 гарсан нь зарим нь тодорхой хэлбэр гарган зассан байв. Довжооны өмнө талд зүлгэж зассан зургаан талтай чулуун багана олджээ. Уг суурингийн үндсэн хэсгүүдийн дундах чөлөөтэй талбай нь сүмийн өмнө баяр ёслолын зан үйл гүйцэтгэх зориулалттай байжээ.

Аваргын балгас гэгдэх энэхүү эртний хотыг судалсан эрдэмтзд, малтлагаас гарсан эд зүйлсийн хэлбэр төрх, уг хотын байрлал зэргийг харьцуулан үзэж энэ нь Их монгол улсын анхны суурин орд өргөө байсан газар мөн гэж дүгнэжээ. Энэхүү суурин газар нь, дараахь үеүдэд монголын их хааны хаан сууринд суух төв болж байсан Хэрлэнгийн домогт Хөдөө аралын төв юм. Тэгээд ч өдгөө энд "Монголын нууц товчоо" зохиогдсоны 750 жилийн ойд зориулсан хөшөөг босгосон билээ.